Öz
The Hijaz region, which includes Mecca and Medina, is the most important part of the Arabian peninsula. Mecca, the most important city of this region, was administered by a governor appointed from the central government. This governor was called the Emir of Mecca during the ‘Abbāsids until 4th/10th century. The title of the Emir of Mecca had been used exclusively for the sharif who rule the city since the middle of 4th/10th century. The sharifs are descended from Beni Hasan. When it is looked at the studies on the Hijaz, there has been very rich academic literature. However, there has been few studies about the Mecca sharifs. A comprehensive literature review of the studies on the sharifs of Mecca provides important for researchers to do new quality studies. From this point of view, this article aims to determine literature the Mecca sharifs and to review of it. Therefore, the academic literature on the Emirate of Mecca and its emirs (sharifs) has been tried to be determined and collected from digital databases with keywords from book, thesis and article classifications in Turkish and Arabic academic literature. The scope of the study is limited with the period from the 10th century to the end of the 19th century. A study of the 20th century literature is not included due to the need for a stand-alone study.
Anahtar Kelimeler
Islamic History Historiography Mecca Emirate of Mecca Sharif of Mecca
Kaynakça
- Ahmed Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. haz. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
- Aycan, İrfan. “Dahlân, Ahmed b. Zeynî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/416-417. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Burckhardt, John Lewis. Arabistan Seyahatleri (Temmuz 1814-Haziran 1815) -Hicaz topraklarında Batılı bir Seyyahın Gözlemleri-. çev. Yusuf Yazar. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2019.
- Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde-i Vekaiyât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704). haz. Abdülkadir Özcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
- Durmuş İsmail. “Muhibbî, Muhammed Emîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/35-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. Ebü’l-Berekât Zeynüddîn Muhammed b. Ahmed İbn İyâs. Bedâiü῾z-Zuhûr fî Vekâii῾d-Duhûr 930/1524. thk. Muhammed Mustafa. 5 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1402/1982.
- Ergin, Ali Şakir. “Hafâcî, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/72-73. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
- Ergin, Ali Şakir. “Reyhânetü’l-elibbâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/42-43. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
- Evliya Çelebi Seyahatnamesi Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672). İstanbul: Devlet Matbaası, 1935.
- Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Hac Kitabı. yay. haz. Asiye Yılmaz Yıldırım-Zeynep Süslü Berktaş. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2010.
- Fayda, Mustafa. “Ali et-Taberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/454. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
- Feridun Ahmed Bey. Münşeâtü’s-Selâtîn. 2 Cilt. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1274/1858.
- İbn İyas. Yavuz’un Mısır’ı Fethi ve Mısır’da Osmanlı İdaresi. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016.
- İpşirli, Mehmet. “Kalkaşendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/263-265. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
- ῾Îsâ-zâde Târîhi (Metin ve Tahlil). neşre haz. Ziya Yılmazer. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1996.
- İzgi, Cevat. “Fâsî, Takıyyüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/212-213. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
- İzzî Süleymân Efendi. İzzî Tarihi (Osmanlı Tarihi 1157-1165/1744-1752). haz. Ziya Yılmazer. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
- Kahraman, Seyit Ali. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yavuz Sultan Selimşah. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2018.
- Kortepeter, Carl Max. “A Source for the History of Ottoman-Hijaz Relations: The Seyahatnâme of Awliya Chalaby and The Rebellion of Sharif Sa’d b. Zayd in the Years 1671-1672/1081-1082. Mesadiru Tarihi el-Cezireti’l-Arabiyye, ed. Abdelgadir Mahmud Abdalla vd. 2/229-246. Riyad: Riyad University Press, 1399/1979.
- Kurşun, Zekeriya. “Hâşimîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/412-415. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
- Kurşun, Zekeriya. Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hâkimiyeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
- Küçükaşcı, Mustafa S. “Kutbeddin Nehrevâlî (Mekkî) ve Türk Tarih Yazımındaki Yeri”. Ortaçağ Tarihçiliğinde bir Duayen Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın’a Armağan. ed. Ebru Altan vd. 482-499. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2020.
- Küçükaşcı, Mustafa S. “Tarihî Süreçte Seyyid ve Şerif Kavramlarının Kullanımı”. Osmanlı Araştırmaları 33 (2009), 87-130.
- Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Bilâdî, Âtik b. Gays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1/198-199. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
- Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Mekke Emirliği”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/572-575. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Küçükaşcı, Mustafa Sabri. Abbasiler’den Osmanlılar’a Mekke-Medine Tarihi. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2007.
- Lammens. H. “Mekke”. İslam Ansiklopedisi. 7/635–636. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1970.
- Mâlikî, Süleyman Abdülganî. Bilâdü’l-Hicâz münzü Bidâyeti Ahdi’l-Eşrâf hattâ Sukûti’l-Hilâfeti’l-Abbâsiyye fî Bağdad. Riyad: Dâretü’l-Melik Abdülazîz, 1403/1983.
- Mehmed Hâkim Efendi. Hâkim Efendi Tarihi (Osmanlı Tarihi 1166-1180/1752-1766). haz. Tahir Güngör. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
- Muhammed Harb Abdülhamid. I. Selim’in Suriye ve Mısır Seferi Hakkında İbn İyâs’da Mevcut Haberlerin Selimnamelerle Mukayesesi (XVI. Asır Osmanlı-Memluklu Kaynakları Hakkında Bir Tetkik). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Tarih Bölümü Yeniçağ Kürsüsü, Doktora Tezi, 1980.
- Sâmî es-Sakkâr. “İbn Fehd, Muhibbüddin”. 19/486-487. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
- Savvâf, Fâik Bekr. el-Alâkât beyne'd-Devleti'l-Osmaniyye ve'l- İklimi'l-Hicaz fi'l-Fetreti mâ beyne 1293–1334 (m. 1876– 1916). Cidde: Dârü’l-Muhammedî, 1426/2005.
- Seyyid, Eymen Fuâd. “Makrîzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/448-451. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Sibâî, Ahmed. Târîhu Mekke. 2 Cilt. Riyad: el-Emânetü’l-Amme li’l-ihtifâl, 1419/1999.
- Söylemezoğlu, Süleyman Şefik. Hicaz Seyahatnâmesi. yay. haz. Ahmet Çaycı-Bayram Ürekli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
- Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi. Mür’i’t-Tevârih. haz. Münir Aktepe. 3 Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
- Şemseddin Sâmi. Kamûs-ı Türkî. Dersaadet: 1316/1898.
- Tekindağ, Şehabettin. “Fâtih Devrinde Osmanlı-Memlûklu Münasebetleri: Dostça İlk Münasebetler-Hicâz Su Yollarının Tâmiri Meselesi-Dülkadir-oğulları Üzerinde Hâkimiyet Meselesi-Hasmâne Son Münâsebetler”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 30 (1979), 73-98.
- Uşşâkîzâde es-Seyyid İbrâhîm Hasîb Efendi. Uşşâkîzâde Târihi. haz. Raşit Gündoğdu. 2 Cilt. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2005.
- Yavuz, Hulûsi. Kâbe ve Haremeyn İçin Yemen’de Osmanlı Hakimiyeti (1517-1571). İstanbul: Serbest Matbaası, 1984.
- Yavuz, Hulûsi. Yemen’de Osmanlı İdâresi ve Rumûzî Târihi. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
- Yıldız, Hakkı Dursun. “Arabistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/252-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
- Yücesoy, Hayrettin. “Katâde b. İdrîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/23-24. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Öz
Mekke ve Medine’yi içine alan Hicaz bölgesi, Arap yarımadasının en önemli bölümüdür. Bu bölgenin en mühim şehri olan Mekke, 4./10. yüzyılın ortalarına kadar merkezden tayin edilen bir vali tarafından idare edilmiştir. Bu valiye Mekke emîri denilmiştir. Abbâsiler zamanında 4./10. yüzyılın ortasından itibaren ise Mekke’yi idareleri altına alan şeriflere mahsus olarak kullanılmıştır. Bu şerifler Benî Hasan soyundan gelmektedir. Bu itibarla, Mekke emirliği vazifesini, soyu Hz. Hasan’a dayanan aileler üstlenmiştir. Hicaz üzerine yapılan çalışmalara bakıldığında zengin bir literatürün olduğu söylenebilir. Ancak Mekke’nin idaresinden mesul olan Mekke şerifleri hakkında yapılan araştırmalara ağırlık veren literatür değerlendirmesinin yapıldığını söylemek zordur. Mekke şerifleri hakkında derli toplu bir literatür taraması araştırıcılar için önemli bir imkân ve kolaylık sağlamaktadır. Aynı zamanda yeni inceleme ve araştırmaların dikkate alınması için de gereklidir. Bu çalışmada, Mekke Emirliğini ve emirlerini (şerifleri) konu edinen akademik literatür, kitap, tez ve makale tasnifleri çerçevesinde belirlenen anahtar kavramlarla dijital veri tabanlarından tespit edilip değerlendirilmeye çalışılmıştır. Makalenin kapsamı Türkçe ve Arapça literatür ile çerçevelenmiş, konu, 4./10. yüzyıldan 13./19. yüzyılın sonuna kadarki dönemi ele alan çalışmalarla sınırlandırılmıştır. Makalenin hacmi dikkate alınarak 20. yüzyıl Mekke şeriflerinin durumunu konu edinen çalışmalar kapsam dışında tutulmuştur.
Anahtar Kelimeler
İslam Tarihi Historiyografya Mekke Mekke Emirliği Mekke Şerifi
Kaynakça
- Ahmed Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. haz. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
- Aycan, İrfan. “Dahlân, Ahmed b. Zeynî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/416-417. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Burckhardt, John Lewis. Arabistan Seyahatleri (Temmuz 1814-Haziran 1815) -Hicaz topraklarında Batılı bir Seyyahın Gözlemleri-. çev. Yusuf Yazar. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2019.
- Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde-i Vekaiyât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704). haz. Abdülkadir Özcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
- Durmuş İsmail. “Muhibbî, Muhammed Emîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/35-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. Ebü’l-Berekât Zeynüddîn Muhammed b. Ahmed İbn İyâs. Bedâiü῾z-Zuhûr fî Vekâii῾d-Duhûr 930/1524. thk. Muhammed Mustafa. 5 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1402/1982.
- Ergin, Ali Şakir. “Hafâcî, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/72-73. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
- Ergin, Ali Şakir. “Reyhânetü’l-elibbâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/42-43. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
- Evliya Çelebi Seyahatnamesi Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672). İstanbul: Devlet Matbaası, 1935.
- Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Hac Kitabı. yay. haz. Asiye Yılmaz Yıldırım-Zeynep Süslü Berktaş. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2010.
- Fayda, Mustafa. “Ali et-Taberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/454. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
- Feridun Ahmed Bey. Münşeâtü’s-Selâtîn. 2 Cilt. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1274/1858.
- İbn İyas. Yavuz’un Mısır’ı Fethi ve Mısır’da Osmanlı İdaresi. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016.
- İpşirli, Mehmet. “Kalkaşendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/263-265. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
- ῾Îsâ-zâde Târîhi (Metin ve Tahlil). neşre haz. Ziya Yılmazer. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1996.
- İzgi, Cevat. “Fâsî, Takıyyüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/212-213. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
- İzzî Süleymân Efendi. İzzî Tarihi (Osmanlı Tarihi 1157-1165/1744-1752). haz. Ziya Yılmazer. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
- Kahraman, Seyit Ali. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yavuz Sultan Selimşah. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2018.
- Kortepeter, Carl Max. “A Source for the History of Ottoman-Hijaz Relations: The Seyahatnâme of Awliya Chalaby and The Rebellion of Sharif Sa’d b. Zayd in the Years 1671-1672/1081-1082. Mesadiru Tarihi el-Cezireti’l-Arabiyye, ed. Abdelgadir Mahmud Abdalla vd. 2/229-246. Riyad: Riyad University Press, 1399/1979.
- Kurşun, Zekeriya. “Hâşimîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/412-415. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
- Kurşun, Zekeriya. Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hâkimiyeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
- Küçükaşcı, Mustafa S. “Kutbeddin Nehrevâlî (Mekkî) ve Türk Tarih Yazımındaki Yeri”. Ortaçağ Tarihçiliğinde bir Duayen Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın’a Armağan. ed. Ebru Altan vd. 482-499. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2020.
- Küçükaşcı, Mustafa S. “Tarihî Süreçte Seyyid ve Şerif Kavramlarının Kullanımı”. Osmanlı Araştırmaları 33 (2009), 87-130.
- Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Bilâdî, Âtik b. Gays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1/198-199. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
- Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Mekke Emirliği”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/572-575. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Küçükaşcı, Mustafa Sabri. Abbasiler’den Osmanlılar’a Mekke-Medine Tarihi. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2007.
- Lammens. H. “Mekke”. İslam Ansiklopedisi. 7/635–636. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1970.
- Mâlikî, Süleyman Abdülganî. Bilâdü’l-Hicâz münzü Bidâyeti Ahdi’l-Eşrâf hattâ Sukûti’l-Hilâfeti’l-Abbâsiyye fî Bağdad. Riyad: Dâretü’l-Melik Abdülazîz, 1403/1983.
- Mehmed Hâkim Efendi. Hâkim Efendi Tarihi (Osmanlı Tarihi 1166-1180/1752-1766). haz. Tahir Güngör. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
- Muhammed Harb Abdülhamid. I. Selim’in Suriye ve Mısır Seferi Hakkında İbn İyâs’da Mevcut Haberlerin Selimnamelerle Mukayesesi (XVI. Asır Osmanlı-Memluklu Kaynakları Hakkında Bir Tetkik). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Tarih Bölümü Yeniçağ Kürsüsü, Doktora Tezi, 1980.
- Sâmî es-Sakkâr. “İbn Fehd, Muhibbüddin”. 19/486-487. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
- Savvâf, Fâik Bekr. el-Alâkât beyne'd-Devleti'l-Osmaniyye ve'l- İklimi'l-Hicaz fi'l-Fetreti mâ beyne 1293–1334 (m. 1876– 1916). Cidde: Dârü’l-Muhammedî, 1426/2005.
- Seyyid, Eymen Fuâd. “Makrîzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/448-451. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Sibâî, Ahmed. Târîhu Mekke. 2 Cilt. Riyad: el-Emânetü’l-Amme li’l-ihtifâl, 1419/1999.
- Söylemezoğlu, Süleyman Şefik. Hicaz Seyahatnâmesi. yay. haz. Ahmet Çaycı-Bayram Ürekli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
- Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi. Mür’i’t-Tevârih. haz. Münir Aktepe. 3 Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
- Şemseddin Sâmi. Kamûs-ı Türkî. Dersaadet: 1316/1898.
- Tekindağ, Şehabettin. “Fâtih Devrinde Osmanlı-Memlûklu Münasebetleri: Dostça İlk Münasebetler-Hicâz Su Yollarının Tâmiri Meselesi-Dülkadir-oğulları Üzerinde Hâkimiyet Meselesi-Hasmâne Son Münâsebetler”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 30 (1979), 73-98.
- Uşşâkîzâde es-Seyyid İbrâhîm Hasîb Efendi. Uşşâkîzâde Târihi. haz. Raşit Gündoğdu. 2 Cilt. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2005.
- Yavuz, Hulûsi. Kâbe ve Haremeyn İçin Yemen’de Osmanlı Hakimiyeti (1517-1571). İstanbul: Serbest Matbaası, 1984.
- Yavuz, Hulûsi. Yemen’de Osmanlı İdâresi ve Rumûzî Târihi. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
- Yıldız, Hakkı Dursun. “Arabistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/252-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
- Yücesoy, Hayrettin. “Katâde b. İdrîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/23-24. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Derleme Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 15 Mart 2022 |
| Gönderilme Tarihi | 13 Aralık 2021 |
| Kabul Tarihi | 4 Mart 2022 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2022 Cilt: 9 Sayı: 1 |
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ESOGUIFD) Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.